|
In het Kempisch Museum (sinds 2017 Kempuseum) aan de Mudaeusstraat nr. 2 te Brecht bevindt zich een hondenmolen om een boterkarn aan te drijven.
De botermolen is afkomstig van de familie Ooms uit het gehucht Overbroek bij Brecht.
Jacobus Ooms (geboren in Brecht in 1894 en overleden te Overbroek in 1967) heeft mogelijk als laatste met de hondenmolen gewerkt, samen met zijn echtgenote Joanna Cornelia Vergauwen. Jacobus was een oudstrijder uit 1914-1918. In 1959 werd het hondenrad, samen met landbouwgerief en andere zaken, aan het museum geschonken, op voorwaarde dat het museum instond voor de demontage en de verplaatsing. En zo werd de molen in het museum deels heropgericht in 1962 aan de noordkant van de nieuw gebouwde ambachtengalerij. Alleen de buitenbouw met het rad werd gereconstrueerd. De karninrichting werd helaas achterwege gelaten en was misschien ook al verdwenen bij de overdracht in 1959.
De hondenmolen maakte deel uit van hoeve “De Ackerstede” in de Kapelstraat 35 te Overbroek. Deze hoeve bestaat nog altijd, zij het in gerenoveerde toestand. In oude akten spreekt men van de stede of hoeve gelegen in d’acker, verwijzende naar haar ligging, de Overbroekse akker en later bij de oprichting van het kadaster de Akkerse Weijden. Niet verwonderlijk dus, dat de Kapelstraat vroeger de Ackerstrate werd genoemd. Niet ver hier vandaan stond ook de enige windmolen van Overbroek, een houten staakmolen die in 1887 werd overgebracht uit Gooreind bij Wuustwezel. Naar verluidt kwam deze molen oorspronkelijk uit Wallonië.
Over “De Ackerstede” verscheen in 2010 wel een artikel in de reeks “De oude hoeven op het gehucht Sterthoven te Brecht” op basis van onuitgegeven handschriften van Ronny Mattheeussen. Oorspronkelijk noemde het gehucht Sterthoven. In het midden van de 19de eeuw veranderde dit in Sternhoven. In de studie wordt evenwel niets gezegd over de hondenmolen. Afbeeldingen van die molen voor de ontmanteling in 1959 blijken evenmin te bestaan. Kennelijk heeft men verzuimd om deze vast te leggen op zijn oorspronkelijke locatie, alvorens hem af te breken.
In de omgeving van Brecht zijn verschillende hondenmolens geweest, maar zijn die stuk voor stuk verdwenen nadat op 12 juni 1905 de Samenwerkende Maatschappij St.-Willibrordus werd opgericht die in Overbroek een melkfabriek bouwde. Deze melkerij werd op 24 juni 1906 ingehuldigd en prijkt op dezelfde prentkaart als waarop de windmolen van Overbroek te zien is.
Het gebouw bestaat overigens nog altijd, maar werd aangepast nadat de fabriek was stilgelegd en een andere functie kreeg. De schoorsteen werd afgebroken. De melkerijen van Brecht en Sint-Lenaarts werden in dezelfde tijd opgericht. Volgens Ronny Mattheeussen stond de melkerij van Overbroek goed aangeschreven vanwege de boter die men produceerde. Men heeft daarmee verschillende prijzen in de wacht gesleept.
De opkomst van de melkfabrieken betekende uiteraard het einde voor de primitieve en kleinschalige botermolens. Het mag eigenlijk een wonder heten, dat het exemplaar in de Kapelstraat het nog zo lang heeft uitgehouden. Immers, bij de bevrijding in 1944 is enorm veel vernield. De Duitsers zaten in Overbroek en werden stevig onder vuur genomen door de Geallieerden.
Na de tweede wereldoorlog sloten de melkfabrieken een voor een hun deuren.
Voor zover wij weten, is de hondenmolen van Brecht nog de enige in zijn soort in de provincie Antwerpen, als we tenminste het nieuwgebouwde exemplaar in het karrenmuseum bij de Kiekenhoeve in Essen buiten beschouwing laten.
Het is dus een werktuig om zuinig op te zijn, zeker als je bedenkt dat bij een landbouwtelling in de provincie Antwerpen anno 1910 nog 2261 van deze kleine karninrichtingen werden opgetekend…
Onze algemene indruk is, dat de hondenmolen nog in een heel behoorlijke staat verkeert. We hebben geen sporen van zwammen of schimmels kunnen ontdekken en binnenin is het droog. Wel is het zo, dat een flinke schoonmaakbeurt de toestand aanzienlijk zou kunnen verbeteren. Voor met name spinnen en vogels van diverse pluimage lijkt deze ruimte immers een ideale biotoop. Gevolg: ontelbare spinnenwebben en verschillende nesten ontsieren de aanblik. Gelukkig hebben deze draden en takkenbossen weinig of geen invloed op de kwaliteit van het hout- en ijzerwerk. Met een paar vrijwilligers en een goede stofzuiger is deze schoonmaakklus in enkele uren geklaard. Maar dit terzijde.
Aan de buitenzijde zien we een gemetselde bakstenen voet, waarop een horizontale beplanking is aangebracht. De stenen basis is 38 cm hoog. Het houtwerk heeft een hoogte van circa 2 meter. Buitenwerks is de constructie 275 cm lang bij een breedte van 70 cm. Ongeveer in het midden zit een deurtje dat 47 cm breed is bij een hoogte van 130 cm. Dit houtwerk werd aan de buitenzijde bewerkt met carbolineum, een conserverende stof die tegenwoordig niet meer mag gebruikt worden wegens schadelijke neveneffecten. Bij gebruik komen immers vluchtige organische stoffen vrij, die schade aan de luchtwegen kunnen toebrengen. Bij aanraking kunnen deze zelfs brandwonden en zwellingen tot gevolg hebben, met name onder invloed van zonlicht. Bij langdurige blootstelling is het risico op blaas- en huidkanker aanwezig. Bij een volgende onderhoudsbeurt kan gelukkig op allerlei andere (minder schadelijke) houtverduurzamingsmiddelen beroep worden gedaan.
Wat nog opvalt aan de buitenkant is een ronde opening, rechts van de toegangsdeur.
Dit gat diende waarschijnlijk voor de verluchting. Vermoedelijk is de buitenste constructie gemaakt van grenenhout. De grove den was in deze streek altijd in voldoende mate voorhanden. De hondenmolen vindt beschutting onder het pannendak van de ambachtengalerij.
We merken op, dat de houten betimmering geheel gesloten is en het dus onmogelijk maakt om het tredrad in z’n totaliteit te aanschouwen. Dat gold ook voor de tredmolen van de Broeigans.
We openen het deurtje en kijken op de kruising van twee eiken armen, waarachter een ijzeren tandwiel met zes spaken steekt. De kruisarmen hebben een lengte van ongeveer 235 cm en zijn onderling verbonden met vier zijarmen, die samen een vierkant beschrijven en die op hun beurt vier bijkomende verbindingen naar de rand van het loopwiel mogelijk maken. Een dergelijke constructie zien we ook bij de tredmolens van Herne (Vlaams-Brabant), Meldert bij Aalst en Opdorp bij Buggenhout (Oost-Vlaanderen).
Er is een ijzeren as, die rust op een eiken blok, aangebracht in de deuropening iets boven het midden. De diameter van het tandwiel bedraagt 76 cm. Het grijpt in een kleiner tandwieltje dat we alleen op de tast konden vinden en dat voor een versnelling moest zorgen. De overbrengingsverhouding hebben we niet kunnen vaststellen. Vanaf het uiteinde van de as zijn vier ijzeren stangen verbonden met de kruisarmen, ter versteviging. Al het ijzerwerk is aan roestvorming onderhevig.
Het loopvlak voor de hond heeft opstaande randen en is 35 cm breed (30 cm zonder de randen). Enkele houten plankjes van dit loopvlak zijn beschadigd en zouden met weinig kosten vervangen kunnen worden. We hebben de indruk dat de meeste onderdelen van deze tredmolen nog origineel zijn.
De hondenmolen in het Kempisch Museum niet zo eenvoudig te bezoeken. De Geschied- en Oudheidkundige Kring van Brecht vzw was sinds 1905, het jaar van oprichting van het museum, beheerder en eigenaar ervan. In 2014 schonk de vereniging het Kempisch Museum aan de gemeente Brecht. De gemeente besloot om deze ruimte te verbouwen en in een nieuw jasje te steken. Pas in het najaar van 2017 gingen de deuren weer open.
De vzw is nog wel gevestigd in het pand waar men aan de voorzijde nog een heuse schandpaal en schepenbank kan bewonderen die allebei op de monumentenlijst voorkomen, maar die oorspronkelijk niet op deze plek stonden. Als we bedenken dat in heel Vlaanderen nog amper 20 hondenmolens bewaard zijn gebleven en dat de provincie Antwerpen slechts kan bogen op twee exemplaren (de andere in Essen), dan is het zondermeer duidelijk dat de molen in Brecht aandacht en bescherming verdient.
De eerste aandacht hebben we erop willen richten door middel van deze studie, maar er is meer nodig. Een schoonmaak- en onderhoudsbeurt, waarbij het geheel wordt gereinigd en de roestvorming wordt tegengegaan, is al een eerste stap die niet veel hoeft te kosten.
Kleine reparaties kunnen daarbij meteen worden meegenomen. Het object kan daartoe het beste zorgvuldig worden ontmanteld om een gedegen inspectie van alle onderdelen mogelijk te maken en om de noodzakelijke herstellingen te kunnen uitvoeren.
Bescherming is ook zeker het overwegen waard. Als kleine objecten als een schandpaal en een schepenbank als monument wettelijk beschermd zijn, waarom dan niet een zeldzame en authentieke hondenmolen?
John VERPAALEN
|
Brecht, Antwerpen
