De Molen van Bijvoorde, Breisemmolen of molen Kemels, is een turbinewatermolen op de Velpe, in de Kumtichsestraat 110, op 1,1 kilometer ten zuidoosten van de kerk van Kerkom.
Op de Ferrariskaart (ca. 1775) zien we de Velp in Bijvoorde van west naar oost stromen. Links op de kaart de molen ('moulin de Kerckhem'), langs de huidige Bijvoordestraat de boerderijen van Jan Swinnen en Jacobus Vanwelden. Op de Poppkaart uit de jaren 1860 zien we de Bijvoordemolen op de Velp langs de 'Grote Molenweg'.
Al in de veertiende eeuw werd de Bijvoordemolen vermeld in het cijnsboek van de hertogen van Brabant. Hij lag op de Velp(e) nabij twee ‘voorden’ of doorwaadbare plaatsen – vandaar de naam ‘Bijvoorden’ (zie P. Kempeneers). De Velp ontspringt in Opvelp en mondt in Zelk (Halen) in de Demer uit. Naast onze ‘Overste molen’ (op perceel B 134) bestond er toen ook de ‘Nederste’ of ‘Onderste Molen’, een kleine kilometer verder stroomafwaarts op de Velp (vermoedelijk op perceel B 457). Deze laatste molen, ook banmolen genoemd, brandde in 1634 af en werd niet heropgebouwd.
Zoals grote boerderijen waren ook molens meestal in het bezit van vermogende mensen of instellingen, vaak van buiten het dorp. Ook voor de Bijvoordemolen was dat het geval, met een lange geschiedenis van elkaar opvolgende eigenaars. We vernoemen hier enkele van hen.
In de veertiende eeuw waren er bijvoorbeeld Jan van Opheem, bezitter van een belangrijk domein in Anderlecht, en zijn broer Frans. In de eerste helft van de vijftiende eeuw* werd de Leuvenaar Jan des Witten of Switten (de Witte) eigenaar; hij kocht ook het Hof van Kerkom.
De Bijvoordemolen was door Jan van WINGHE geschonken aan zijn schoonzoon, Hendrik MINNEMOON uit Leuven. Na zijn dood, werd de nieuwe eigenaar Lambert van WINGHE (zoon van Jan), kasteelheer van Sint-Joris-Winge in 1444-1457.
In 1510 kreeg eigenaar Peeter vander Hoeven de toestemming om een ark of sluis aan te leggen om zijn vijvers met water te vullen. Ook mocht hij een brug over de Velp bouwen.
Bij het begin van de zestiende eeuw kwam het goed in handen van het Tiense nonnenklooster van Kabbeek. Tijdens de godsdiensttroebelen in de tweede helft van die eeuw werd de molen in beslag genomen maar later teruggegeven aan de erfgenamen van Laureys van Aerlem of Arlem, die in Alken woonde. In de zeventiende eeuw zien we als eigenaars de broers jonkers Van Pulle van Leuven en de Vanden Berghes uit Tienen; beide families waren betrokken in het bestuur van hun stad. Blijkbaar waren sinds de eerste helft van de vijtiende eeuw de eigenaars van het Hof van Kerkom (later ook ‘Kasteel’ genoemd) ook (meestal) in het bezit van de Bijvoordemolen. Deze personen of families gebruikten het Hof als ‘landhuis’, zo schrijft de latere bewoner Edouard Martens in zijn geschiedenis van de parochie Kerkom.
Niet de eigenaars maar vaklui waren inmiddels als molenaars actief: in 1680 Corneel Coenegras, in 1693 Nicolaas van Goethem, in 1707 Peter Brusselmans, in 1722 Guilliam Caes. Rond 1731 verkocht de familie Landeloos, verwant aan de Van den Berghes, de molen aan Cornelis Radoux. Hij was de eerste molenaar die het goed in eigendom verwierf. Corneel was schepen van Kerkom van 1747 tot 1769. Eén van de mede-eigenaars Landeloos was priester Jan-Frans Landeloos, geboren in 1665, deken van het kapittel van Tienen, die in 1705 directeur werd van het Van Dale-College te Leuven en er overleed op 6 juli 1742. Jeanne-Catherine Landeloos, dochter van Henri-Germain Landeloos, kreeg in 1773 het Hof van Kerkom volledig in handen.
In 1771 werd Lucas Geens, geboren in Roosbeek en getrouwd met Corneels dochter Maria Helena, de nieuwe eigenaar-molenaar. Ook hij was schepen, vanaf 1794. Na zijn dood in 1808 kwam het goed in handen van zijn zoon Arnold Geens. Hij was molenaar in Neerlinter (in de wijk die in 1911 Drieslinter werd) en liet de Bijvoordemolen exploiteren door zijn broer Corneel en daarna door diens zoon Hendrik.
Na het vroegtijdige overlijden van deze laatste huwde zijn weduwe in 1833 Jan-Baptist Kemels, afkomstig van de Pellenbergse molenaarsfamilie. De echtgenoten Kemels-Vanparys verwierven op 15 september 1857 de molen van de erfgenamen van Arnold Geens. In 1891 schonk Kemels, wiens echtgenote overleden was, de molen en de bijhorende gronden, voor een totale oppervlakte van 1 ha 60 a 90 ca, aan zijn zoon molenaar Felix.
Eigenaars na 1830: - voor 1834, eigenaar: Geens-Wera Arnold, molenaar te Neerlinter - 1839, erfenis: en de kinderen (overlijden van vrouw Wera) - 27.02.1846, erfenis: de kinderen (overlijden van Arnold Geens) - 03.10.1849, deling: Leenaerts-Geens Henri, landbouwer te Helenbos (notaris Roberti) - 15.09.1857, deling: Kemels-Van Parijs Jan-Baptist, molenaar te Kerkom (notaris Vinckenbosch) - 26.01.1880, erfenis: en de kinderen (overlijden van vrouw Van Parijs) - 20.06.1891, gift: Kemels-Vankelecom Jannes Felix, molenaar te Kerkom (notaris De Hertoghe) - 26.04.1910, verkoop: Vankelecom-Verbeylen Petrus Jozef "Frans", molenaar te Kerkom (notaris Rouchet) - oktober 1921, erfenis: de weduwe en kinderen (overlijden van Petrus "Frans" Vankelecom - verongelukt in de molen) - 29.03.1922, verkoop: Decupere Jozef Marcel (gehuwd met Vankelecom op 04.05.1922), landbouwer te Kerkom (notaris Halflants) - 06.07.1951, gift: a) Decupere-Vankelecom Jozef Marcel (voor vruchtgebruik), zonder beroep te Kerkom en b) Mottie-Decupere Engelbert Marcel Achille (voor naakte eigendom), molenaar te Kerkom (notaris Halflants) - 04.12.1956, aanvang vruchtgebruik: a) Decupere Jozef Marcel (voor vruchtgebruik), zonder beroep te Kerkom en b) Mottie-Decupere Engelbert Marcel Achille (voor naakte eigendom), molenaar te Kerkom (overlijden van vrouw Vankelecom) - 26.12.1966, einde vruchtgebruik: Mottie-Decupere Engelbert Marcel, zonder beroep te Kerkom (overlijden van Jozef Marcel Decupere)
In 1910 verkocht deze Felix Kemels op zijn beurt de molen aan zijn schoonbroer Frans Vankelecom-Verbeylen. Frans verongelukte in de molen in oktober 1921 en in maart 1922 werd de molen verkocht aan Josephus Marcelinus Decupere (°Binkom 1890), die trouwde met Maria Alpfonsina Van Kelecom (°Glabbeek 1895). Hun dochter Maria Leonia Decupere (1926-1994) huwde met Engelbertus Mottie (1924-2000); zij waren de laatste molenaars aan de Velp.
Sinds de jaren 1970 wordt deze graanmolen niet meer uitgebaat. Het vrij grote bakstenen molenhuis met apparatuur staat er nog.
Jan ULENS
----------------
Deze watermolen bestond al in de 14de eeuw, met als eigenaars Jan van Ophem en zijn broer. Ze moesten jaarlijks aan het hertogelijk domein van Brabant betalen: 10 halsters rogge, 10 halsters gerst en 20 halsters haver. In 1532 was de molen eigendom van Laurent van Arlem en van het klooster van Cabbeek te Tienen. Op 16 juni 1610 behoorde hij toe aan Corneille Van Nycq die hem verkocht aan Charles Van Pulle. Van dat ogenblik af maakte de molen deel uit van de heerlijkheid Nueckershoff.
Na 1800 waren de eigenaars zelf ook de molenaars.
Joannes Felix Kemels was maalder te Kerkom (° Kerkom, 21 mei 1841). Hij huwde te Kerkom in 1897 met Philomena Fets (°Kumtich 1860) en was de de opvolger van zijn overleden vader op de molen van Bijvoorde. In 1910 leefde het echtpaar Kemels volgens het bevolkingsregister als renteniers op het adres Malendries, Dries 21. Joannes Felix Kemels overleed te Kerkom op 18 februari 1918, zijn vrouw pas in 1948. Ze bleven kinderloos. De volgende molenaar was Petrus Franciscus Kets (° Kumtich, 1871). Hij trouwde met Maria Barbara Cordelia Verbeylen (° Meensel-Kiezegem, 1873). Het koppel werd op 9 juni 1910 in Kerkom ingeschreven, waar Frans zijn schoonbroer Felix Kemels als molenaar opvolgde. Eerder was hij landbouwer in Kumtich. Van hun drie kinderen staat alleen Theophilus Josephus (° Kerkom, 1915) in 1920-1930 nog als levend vermeld. De twee oudste waren meisjes: Maria Leonia Clotildis (Kerkom, 1911-1912) en Maria Philomena Sidonia (° Kerkom, 1913-1916 - dit meisje werd op 21 juli 1916 vermoord, werd door een jonge dief in de waterput gegooid, wellicht bij het huis van haar tante Philomena in het straatje tussen de kerk en de school). Een zoon was Marc. Petrus Franciscus overleed "schielijk" te Kerkom op 4 oktober 1921. Hij verongelukte in de molen zelf. Zijn weduwe hertrouwde te Kerkom op 1 mei 1926 met de 13 jaar jongere Alexius Van Kelecom (°Glabbeek, 1887, neef, die bij hen als maaldersgast werkte, maar Frans blijkbaar niet opvolgde). Zij stierf te Kerkom op 27 november 1943. De nieuwe molenaar werd Jozef Marcelinus Decupere (° Binkom 1890, gehuwd te Glabbeek in 1922 met Maria Alfonsina Van Kelecom, ° Glabbeek 1895; Decupere werd op 22 mei in Kerkom ingeschreven).
In de 19de eeuw werd het waterrad vervangen door een turbine. In de jaren 1970 werd de molen stilgelegd. De laatste molenaars waren de echtgenoten Engelbertus Mottie (°1924) en Marie Decupere (°1926).
De watermolen heeft een verval van ongeveer 2 m. Mogelijkheid tot aantakking van bestaande gracht als bypass. Onder de Kumtichsestraat is een nieuwe syphon aangelegd. Een deel van de Breissembeek kan mits beperkte aanpassingen perfect als vispassage voor de Breissemmolen worden ingericht.
Jan van Fetses, Marc Van Kelecom (over de molenaars), Lieven Denewet (de molen)
Aanvullende informatie
Aanbesteding voor de aanleg van vistrappen Intekendatum: 17.03.2010, 11 u. Molen: Boutersem (Vl.-Brab.), Kwade Molen - watermolen met metalen bovenslagrad; Kerkom (Boutersem), Bijvoordemolen, Breisemmolen, molen Kemels, watermolen met Girard-turbine; Vertrijk (Boutersem), Molen van Kwabeek - watermolen met (verwijderde) turbine Bouwheer & ontwerper: Provincie Vlaams-Brabant, directie infrastructuur, dienst waterlopen, Leuven (ir. Mieke Dewilde) Opdracht: Opmaken ontwerp voor het oplossen van een aantal vismigratieknelpunten bij watermolens op de Velpe; openbare aanbesteding; 250 kalenderdagen; raming: €134.600 (excl. btw) Plaats aanbesteding: Provinciehuis Vlaams-Brabant, Provincieplein 1, 3010 Leuven
Ontwerp tot oplossing van het vismigratieknelpunt Breisemmolen (2005) Nummer spoor 6 Nummer actie 7 Titel: Oplossen van vismigratieknelpunt aan Bijvoordemolen (Molen Kemels) te Kerkom (Velpe 2de categorie). Vismigratieknelpunt 7155110 (databank vismigratieknelpunten). Omschrijving: Kerkom, Kumtichsestraat , Vissenaken. Watermolen met een verval van ongeveer 2 m. Mogelijkheid tot aantakking van bestaande gracht als omleidingskanaal. Deze oplossing moet afgewogen worden tegen andere mogelijke oplossingen. Onder de Kumtichsestraat is een nieuwe syphon aangelegd. Een deel van de Breissembeek kan mits beperkte aanpassingen perfect als vispassage voor de Breissemmolen worden ingericht. Resultaat Vrije vismigratie. Initiatiefnemer: Watering Het Velpedal. Betrokken actoren: Gemeente Boutersem Provinciebestuur Vlaams-Brabant (toezichthoudende overheid) - IBW Provinciale Visserijcommissie. Locatie: Kerkom, Kumtichsestraat (Vissenaken). Instrumenten: Subsidiebesluit Polders en Wateringen Afhankelijkheid: Eigendomsverwerving gronden (omleiding). Efficiëntie van de maatregel is mede afhankelijk van opheffen van vismigratieknelpunten stroomafwaarts (waterloop 1ste cat. ) PLANNING & BUDGET Termijn: Korte termijn Budget 150.000 €
Bron: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Watering Het Velpedal. "Waterhuishoudingsplan Deelbekken Velpe (VHA-zones 640, 641 en 642). Definitief ontwerp november 2005", opgemaakt door Technum n.v., Hasselt-Leuven.
De Volksstem, 15 maart 1934, p. 10 Drama van den waanzin te Kerkom. Daar woont de genaamde Decupere die er een watermolen uitbaat. Een dubbele moordpoging.
Literatuur
- Iterina nova - Géographie et histoire des communes belges, canton de Léau - E. Martens, ‘Monographie de la paroisse de Kerkom (Brabant), Deuxième partie. Histoire civile et sociale’, in: Hagelandse Gedenkschriften, 1913, jg. 7, 1913, p. 81-83. - "De molens van Vlaams-Brabant", Velpeleven, XXXII, 2005, 3, p. 51. - Geysens Robert, "Molens. Water- en windmolens van Boutersem", Velpeleven (Heemkundige kring Velpeleven - Boutersem), 2011, 4, p. 138-153 (147-149). - J. Decupere (Heverlee), De molen aan de Velp, getypte tekst. - V. Brams, Geschiedenis van Boutersem. Kerkom, Velpeleven, XVI, 1989, 1, p. 17-18; XIX, 1992, 1, p. 16, 18, 24. - V. Brams, Burgerlijk beleid te Kerkom, Velpeleven, XXXIV, 2007, 1, p. 28. - P. Kempeneers, Kerkom. Plaatsnamen en hun geschiedenis, Tienen, 2012, p. 97-99. - W. Everaerts, "Cijnsboek van Binkom, Kiezegem, Kerkom en omgeving", in: Oost-Brabant, XVI, 1979, p. 101-122 en 177-178; - M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961; - Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 4: arrondissement Leuven (A-L)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1993. - Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Watering Het Velpedal. "Waterhuishoudingsplan Deelbekken Velpe (VHA-zones 640, 641 en 642). Definitief ontwerp november 2005", opgemaakt door Technum n.v., Hasselt-Leuven. - Jan Ulens (alias Jan van Fetses) in Algemeen, Familie Kemels en verwanten Jan Ulens: http: //cortbeke.skynetblogs. be, berichten van 03.01.2007, 31.01.2007, 03.08.2007, 07.02.2013 (De Bijvoordemolen op de Velp in Kerkom). Molenaar Jan-Baptist Kemels was de betovergrootvader van auteur Jan Ulens.
Persberichten - De Volksstem, 15 maart 1934, p. 10.
Kerkom (Boutersem), Vlaams-Brabant
